ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ, ιστορική προέλευση του όρου, χρήση και κατάχρησή του

Η ομπρέλα του πατριωτισμού άντεξε πολλά στους αιώνες από την Αναγέννηση έως σήμερα αλλά και κρατήθηκε από πολλά διαφορετικά χέρια. Ο πατριωτισμός ήταν το δυνατόν ευρύτερο «καλό», το «κοινό» της κοινότητας. Ηταν (και είναι;) η κοινή, πέρα από διαφορετικότητες, ταυτότητα των μελών της.
«Δεν υπήρξε και πιθανότατα δεν υπάρχει ένα νομιμοποιητικό εργαλείο τέτοιας ευρύτητας, που να προκαλεί τέτοια κινητοποίηση παρά τις επιμέρους διαφορές των κοινωνικών ομάδων, όσο η έννοια του πατριωτισμού», σημειώνει ο Μιχάλης Σπουρδαλάκης (καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών).

Στη συγκυρία της κρίσης ο πατριωτισμός απέκτησε νέα αίγλη αφού υιοθετήθηκε από το σύνολο του πολιτικού συστήματος. Από τον Αλέξη Τσίπρα που μίλησε για την ανάγκη «νέου πατριωτισμού», το 2008, μέχρι τον Γιώργο Παπανδρέου που κι αυτός μιλούσε συχνά-πυκνά για την πατρίδα. Πλέον ο «νέος πατριωτισμός» αποτελεί την κορωνίδα του λόγου του ΠΑΣΟΚ μετά τις εκλογές. Ενδιαμέσως, ο Αντώνης Σαμαράς αναφέρεται με τη σειρά του στο «λαϊκό πατριωτικό κόμμα» που είναι η Νέα Δημοκρατία και προειδοποιεί όσους αποδομούν τον πατριωτισμό. Τέλος, υπενθυμίζεται ότι η έννοια κάθε άλλο παρά ξένη είναι στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του ΚΚΕ, ενώ στο ξέσπασμα της κρίσης, από τους πρώτους που τον έφερε στην ατζέντα ήταν ο πρόεδρος της συνομοσπονδίας των εμπορικών επιχειρήσεων Βασίλης Κροκίδης – ένας από τους βασικούς εταίρους της Εθνικής Συλλογικής Σύμβασης.

 Πολλές φορές ο πατριωτισμός ταυτίστηκε με τον εθνικισμό παρότι απέχουν μεταξύ τους περίπου επτά αιώνες. Ο πατριωτισμός –θυμίζει ο Αντώνης Λιάκος, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών– ξεπήδησε από τις «πόλεις-Δημοκρατίες των πρώτων χρόνων της Αναγέννησης. Στη συνέχεια μετεξελίχθηκε τον 17ο αιώνα και μετά στις μεγάλες μοναρχίες, σε ένα είδος υποταγής στον μονάρχη, ως υπέρτατο ενοποιητικό στοιχείο της κοινωνίας. Τομή θα κάνει ο Κρόμβελ στην Αγγλία, οπότε ο πατριωτισμός θα περιβληθεί με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια. Η Γαλλική Επανάσταση θα δώσει στον πατριωτισμό την έννοια της υποστήριξης των “κοινών”. Και τότε, τον 19ο αιώνα, γεννιέται ο εθνικισμός. Η πατρίδα αντικαθίσταται από το έθνος. Το οποίο, σε αντίθεση με αυτήν, περιβάλλεται από μια υπερβατικότητα. Υπήρχε και θα υπάρχει. Ο Ροΐδης μάς θυμίζει στο γύρισμα της εποχής την κατάχρηση του πατριωτισμού από τους συγχρόνους του». Και μετά, τον ανακαλύπτει η διεθνιστική Αριστερά, ιδίως στα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Να σας θυμίσω στα καθ’ ημάς πως στη χούντα «πατριωτικό» ήταν το ΠΑΜ και για «δημοκρατικό πατριωτισμό» μιλούσαν οι αντιχουντικοί στα στρατοδικεία.
(Αλλωστε, μέσω ενός εθνικού θέματος, του Κυπριακού, επιχείρησε η Αριστερά να αποτινάξει τη μετεμφυλιακή κατηγορία του προδότη.)

Δεν νομίζω πως έχει νόημα να επιχειρήσει κανείς αξιολόγηση του τύπου «καλός» ή «κακός» όσον αφορά τον πατριωτισμό. Αλλωστε, όπως λέει η Χριστίνα Κουλούρη (καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου), «και ο εθνικισμός ήταν η πολιτική πρόταση της εποχής του, προοδευτική και δημιουργική μέχρι και τα τέλη του 19ου αι., οπότε ταυτίστηκε με την Ακρα Δεξιά».
Εχει ίσως ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως ενώ ο συμβολισμός είναι κοινός στον πατριωτισμό του Γ. Παπανδρέου και του Α. Σαμαρά, εν τούτοις πρόκειται περί δύο διαφορετικών πατριωτισμών. Ο ένας αναφέρεται σ’ έναν πολίτη που θα αποδείξει τον πατριωτισμό του κάνοντας ανακύκλωση, μη φοροδιαφεύγοντας, ζητώντας αποδείξεις, μετέχοντας στο e-gov και πολλά άλλα. Ενας «μεταμοντέρνος πατριωτισμός», όπως τον χαρακτηρίζει ο Α. Λιάκος, «πολύ διαφορετικός από τον πατριωτισμό όπως τον εννοιοδοτεί ο Αντώνης Σαμαράς. Δημιούργημα αυτού του “πατριωτισμού” ήταν η Πολιτική Ανοιξη. Πρέπει δηλαδή να τον δούμε στην εποχή του, στη δεκαετία του ’90, στις αρχές. Το κενό στην ελληνική Δεξιά που άφηνε ο καραμανλισμός έθεσε σε αναζήτηση και επαναπροσδιορισμό την παράταξη».

Είναι ένας «αντισυστημικός» πατριωτισμός, αφού διαχωρίζει τη θέση του από τις ευθύνες των δύο μεγάλων κομμάτων που κυβέρνησαν τη χώρα, αλλά και πιο κλειστοφοβικός και πιο «εύκολος» (χαρακτηριστική περίπτωση η με πρωτοβουλία Σαμαρά εξαίρεση από την κρίση του άβατου των Ενόπλων Δυνάμεων).

Ο Μιχάλης Σπουρδαλάκης θα προσθέσει κι άλλες ψηφίδες στο μωσαϊκό του ελληνικού πατριωτισμού. «Ακόμη και την περίοδο του εκσυγχρονισμού επί Σημίτη, το σύνθημα “Ισχυρή Ελλάδα” μπορεί να θεωρηθεί δείγμα γραφής πατριωτισμού – παρότι υπήρχε τότε και ένα ισχυρό κομμάτι στο ΠΑΣΟΚ, αντιπολιτευόμενο, γνωστό ως “πατριωτικό ΠΑΣΟΚ”».
Στην πολιτική διαχείριση της κρίσης ο πατριωτισμός, ακόμη και με διαφορετικές σημασιοδοτήσεις και αναφορές, παραμένει ένα δοκιμασμένο όπλο όχι μόνο νομιμοποίησης αλλά και πειθούς. Οπως λέει ο Μ. Σπουρδαλάκης, «δεν υπάρχουν άλλα είδη ταύτισης τόσο ευρείας. Ούτε σημασιοδοτήσεις άλλες ευρύτερες από την πατρίδα. Ναι, ο καθένας μπορεί να ανατρέχει σε διαφορετικά πράγματα όταν ακούει “πατρίδα”, όμως δεν υπάρχουν άλλα νομιμοποιητικά στοιχεία στην ιδεολογική φαρέτρα ικανά να κινητοποιήσουν μια κοινωνία, μια πατρίδα, ένα έθνος, όπως θέλετε πείτε το. Το πολιτικό μας σύστημα επιλέγει σήμερα στην κρίση τον παλιό, σίγουρο, δοκιμασμένο τρόπο, την επίκληση στον πατριωτισμό. Θα προτιμούσαμε να δημιουργήσει κάτι νέο, αλλά ελλείψει αυτού…».

Σε μια κοινωνία που δείχνει να προεξοφλεί την αποτυχία, που γεμίζει τον δημόσιο λόγο με υπερπαραγωγή αστικών μύθων επικίνδυνων να προκαλέσουν ακόμη και το χειρότερο σενάριο, ο πατριωτισμός δείχνει σήμερα περισσότερο την απόγνωση παρά την ελπίδα. Μια συναισθηματική στάση απέναντι «σ’ αυτό που μας συμβαίνει», για να ξορκίσουμε την πολιτική απραξία και να την υποκαταστήσουμε αποκλειστικά με αστυνομικό ρεπορτάζ.

Δεν φθάσαμε εδώ επειδή δεν είμαστε πατριώτες. (Αντίθετα, μήπως φθάσαμε επειδή είμαστε μόνο αυτό; Ο καθένας με τον τρόπο του;)

www.kathimerini.gr(13-6-2010)