ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΑΣ ΤΣΙΡΚΟ, ΑΡΘΡΟ ΤΗΣ ΑΙΓΛΗΣ ΜΟΤΣΙΟΥ

Άρθρο της Αίγλης Μότσιου

39 χρόνια μετά, και πάλι επί σκηνής “Το Μεγάλο μας Τσίρκο” που λέγεται Ελλάδα, ένα τραγικά σύγχρονο έργο του Ιάκωβου Καμπανέλη.

Αθήνα 22 Ιουνίου 1973

Ο θίασος Τζένη Καρέζη – Κώστας Καζάκος ανεβάζουν ...
την πολιτική – σατυρική επιθεώρηση «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλη στο Θέατρο Αθήναιον. Από το σημείωμα του συγγραφέα: «…Παρόλο που πρόθεσή μας ήταν να ασκήσουμε κριτική στο δικτατορικό καθεστώς, αυτό που ακολούθησε δεν το είχαμε υποπτευθεί. Η υπαινικτική χρήση του μύθου του έργου και των διαλόγων του δεν λειτούργησε όσο διακριτικά είχαμε υπολογίσει. Το κοινό έκανε συναρτήσεις και αποκωδικοποιήσεις στα μέτρα των δικών του επιθυμιών με αποτέλεσμα, έργο και παράσταση να μεταμορφώσουν το χώρο του θεάτρου σε αντιστασιακό, κατά της Χούντας, χώρο. Η θεατρική μας δραστηριότητα μετουσιώθηκε ολοκληρωτικά σε πολιτική.» Τον Οκτώβριο συνέλαβαν την Καρέζηκαι την άφησαν στην απομόνωση για ένα μήνα. Τον Νοέμβριο του 1973 όταν αποφυλακίστηκε η Καρέζη επέστρεψε στο θέατρο αποφασισμένη και συνέχισε την ίδια ακριβώς παράσταση. Τρεις μέρες μετά συλλαμβάνουν ξανά την Τζένη Καρέζη. Με την αποφυλάκιση της δεν το βάζει κάτω. Ξανανεβάζει, μαζί με τους υπόλοιπους την παράσταση. Μέρα παρά μέρα η Καρέζη και ο Καζάκος οδηγούνταν ενώπιον του στρατιωτικού ανακριτή ο οποίος τους απειλούσε ότι θα τους στείλει για διακοπές. Τελικά η Καρέζη και ο Καζάκος συλλαμβάνονται και στον συγγραφέα επιβλήθηκε δίμηνος κατ’ οίκον περιορισμός. 22 Δεκεμβρίου οι παραστάσεις ξαναρχίζουν. Στο τέλος της παράστασης βροχή από λουλούδια έπεσε στην σκηνή. Συγκεκριμένα ήταν κόκκινα γαρύφαλλα τα οποία ο κόσμος είχε κρυμμένα. Όταν έπεσε η αυλαία η Καρέζη συγκινημένη ψιθύρισε«ναι, μπορώ να ξανακάνω φυλακή εάν χρειαστεί». Το έργο και οι συντελεστές του στάθηκαν απέναντι στο τέρας της δικτατορίας χωρίς κανένα φόβο. Ο κόσμος και αυτός ατρόμητος στήριξε την παράσταση και κατάφερε να την έχει σαν όπλο για την ανατροπή της πανίσχυρης Χούντας. 

Διαχρονικά επίκαιρο το θρυλικό θεατρικό έργο του Καμπανέλη: τότε, το 1973, ο λαός μας καταδυναστευόμενος από τη Χούντα των συνταγματαρχών, και σήμερα στους σκληρούς καιρούς των μνημονίων της φτώχειας, της ανεργίας και της εξαθλίωσης του λαού μας.

Λάρισα 30 Ιουλίου 2012 

Παρατεταμένος καύσωνας με πολύ υψηλές θερμοκρασίες, με αυξημένη υγρασία και άπνοια. Κατάμεστο το Κηποθέατρο του Αλκαζάρ Λάρισας από τους θεατρόφιλους που περιμένουν υπομονετικά να παρακολουθήσουν την θρυλική παράσταση, ένα έργο ιστορικής σημασίας που ανεβαίνει ξανά μετά από τριάντα εννέα χρόνια από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, σε συμπαραγωγή με το Θέατρο Ακροπόλ και περιοδεύει σ΄ όλη την Ελλάδα. Στην περιοδεία μαζί ο μαέστρος - συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος που οι μουσικές του χαρακτήρισαν εκείνη τη πρώτη παράσταση του ΄73, ο ίδιος είναι παρών στη σκηνή διευθύνοντας την 9μελή του ορχήστρα. Με το ίδιο διαχρονικό κείμενο, για την ελληνική παθογένεια και την ιστορία μας, καθώς επαναλαμβάνεται με φοβερή ακρίβεια και με τα ίδια τραγούδια – γέφυρες των επεισοδίων, οι ήρωες του Ιάκωβου Καμπανέλη μεταφέρουν το θεατή σε ένα δυνατό τοπίο, γεμάτο λέξεις και εικόνες που κλείνουν μέσα τους τα συναισθήματα ενός ολόκληρου λαού. 

Μεγάλα νέα φέρνω από κει πάνω / περίμενε μια στάλα ν' ανασάνω / και να σκεφτώ αν πρέπει να γελάσω, / να κλάψω, να φωνάξω, ή να σωπάσω. / Οι βασιλιάδες φύγανε και πάνε / και στο λιμάνι τώρα, κάτω στο γιαλό, / οι σύμμαχοι τους στέλνουν στο καλό. /Καθώς τα μαγειρέψαν και τα φτιάξαν / από ξαρχής το λάκκο τους εσκάψαν / κι από κοντά οι μεγάλοι μας προστάτες, / αγάλι-αγάλι εγίναν νεκροθάφτες / και ποιος πληρώνει πάλι τα σπασμένα / και πώς να ξαναρχίσω πάλι απ' την αρχή; / κι ας ήξερα τουλάχιστον γιατί.

Το ριζικό μου ακόμα τι μου γράφει / το μελετάνε τρεις μηχανορράφοι. / Θα μας το πουν γραφιάδες και παπάδες / με τούμπανα, παράτες και γιορτάδες. / Το σύνταγμα βαστούν χωροφυλάκοι / και στο παλάτι μέσα οι παλατιανοί / προσμένουν κάτι νέο να φανεί. / Στολίστηκαν οι ξένοι τραπεζίτες, / ξυρίστηκαν οι Έλληνες μεσίτες. / Εφτά ο τόκος πέντε το φτιασίδι, / σαράντα με το λάδι και το ξύδι / κι αυτός που πίστευε και καρτερούσε, / βουβός φαρμακωμένος στέκει και θωρεί / τη λευτεριά που βγαίνει στο σφυρί.

Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι, / μην έχεις πια την πείνα για καμάρι. / Οι αγώνες πούχεις κάνει δεν φελάνε / το αίμα το χυμένο αν δεν ξοφλάνε. / Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι, / η πείνα το καμάρι είναι του κιοτή, / του σκλάβου που του μέλλει να θαφτεί.

Το έργο του Καμπανέλη είναι μια πολιτική επιθεώρηση που περιηγείται στον ελληνικό χώρο ανά τους αιώνες, μια ιστορική αναδρομή της Ελλάδας μέσα από σατιρικά και δραματικά νούμερα και τραγούδια. Ο συγγραφέας, για τα τραγούδια που αποτέλεσαν τον κορμό της παράστασης είχε δηλώσει «υπάρχουν στη ζωή καταστάσεις που δεν τις χωράει ο λόγος. Και τότε, ή παραχωρεί τη θέση του στη σιωπή, ή τρελαίνεται και γίνεται στίχος κι ο στίχος που ξανατρελαίνεται και γίνεται τραγούδι. Τότε το τραγούδι έχει την πυκνότητα της κραυγής ή του γέλιου ή της παροιμίας ή του μύθου.»Ο συγγραφέας θέλει να συνεγείρει και να ευαισθητοποιήσει με το τραγούδι, να απευθυνθεί στην ψυχή και όχι στο μυαλό του Έλληνα, στον παρορμητισμό του και στην ευσυγκινησία του. Το τραγούδι είναι το «αχ» που κρατάει δαγκωμένο μέσα του ο Έλληνας, που μπορεί να γίνει δάκρυ και χορός, κραυγή και επανάσταση. 

Φίλοι κι αδέρφια, μανάδες, γέροι και παιδιά / στα παραθύρια βγείτε και θωρείτε / ποιοι περπατούν στα σκοτεινά και σεργιανούνε στα στενά / Φίλοι κι αδέλφια, μανάδες, γέροι και παιδιά / Γράφουν σημάδια, μηνύματα στο βασιλιά / σα δε φωνάξεις, έβγα να το γράψεις /Να μην σ' ακούσουν τα σκυλιά, βγάλε φωνή χωρίς μιλιά / σημάδια και μηνύματα στο βασιλιά. 

Ήταν στρατιώτες, καπεταναίοι και λαϊκοί / όρκο σταυρώσαν πάνω στο σπαθί τους / η λευτεριά να μην χαθεί, όρκο σταυρώσαν στο σπαθί καπεταναίοι, στρατιώτες, λαϊκοί / Κι όπου φοβάται φωνή ν' ακούει απ' το λαό / σ' έρημο τόπο ζει και βασιλεύει / Κάστρο φυλάει ερημικό, έχει το φόβο φυλαχτό / όπου φωνή φοβάται ν' ακούει απ' το λαό / Γη παιδεμένη με σίδερο και με φωτιά / για κοίτα ποιον σου φέρανε καημένη / να σ' αφεντεύει από ψηλά, τα κρίματά σου είναι πολλά / Γη που το σίδερο παιδέψαν κι η φωτιά 

Καίει το φυτίλι, ξεθηκαρώνουν τα σπαθιά / κάνουν βουλή συντακτική και γράφουν / Το θέλημά τους στα χαρτιά κι η κοσμοθάλασσα πλατιά / κάνουν βουλή, ξεθηκαρώνουν τα σπαθιά / Τρεις του Σεπτέμβρη μανάδες, γέροι και παιδιά / στα παραθύρια βγείτε και θωρείτε / ποιοι περπατούν στα σκοτεινά και σεργιανούνε στα στενά / Τρεις του Σεπτέμβρη μάνες, γέροι και παιδιά.

Κάθε σκηνή, κάθε επεισόδιο σχολιάζεται με τραγούδι και χορό έτσι ώστε να ολοκληρώνεται μια ζωντανή θεατρική εικόνα των ιστορικών, πολιτικών, πολιτισμικών και κοινωνικών εκφάνσεων του ελληνισμού.Το έργο χωρίζεται σε 11 ιστορικές στιγμές της Ελλάδας. Η πρώτη αφορά την προχριστιανική περίοδο (το Μαντείο και ο Δημοσθένης), η δεύτερη τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α’ τον Κομνηνό, η τρίτη τον ερχομό του Όθωνα, ενώ ακολουθούν η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, η επανάσταση του 1821 μέσα από τους ήρωές της και η πρώτη θανατική ποινή με γκιλοτίνα. Στη συνέχεια έρχεται η απαίτηση των Ελλήνων για δημιουργία Συντάγματος που οδήγησε στην επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, αλλά και μια κουβέντα με το άγαλμα του Κολοκοτρώνη, το οποίο «σατιρίζει» τη συμπεριφορά του κράτους προς το πρόσωπό του. Ακολουθεί η φυγή του Όθωνα και οι ψευτοϊππότες για να έρθουν λίγο αργότερα τα Βενιζελικά. Τα δύο τελευταία μέρη της παράστασης αφορούν τον ξεριζωμό από τη Σμύρνη και τα Επινίκεια από τον πόλεμο του ’40. Ο συγγραφέας επιλέγει ιστορικές στιγμές – σταθμούς για να σατιρίσει πρόσωπα και καταστάσεις, για να χλευάσει ή να χαμογελάσει πικρά, για να φωνάξει και να ουρλιάξει, μεταφέροντας εντέλει το πολιτικό του μήνυμα.

*Ρωμιός: Αθήνα 1835 για τους ‘’πρωτευουσιάνους’’ «Οι περισσευούμενοι αυτοί εν καιρώ ειρήνης είναι οι χρειαζούμενοι εν καιρώ πολέμου, κατά την ίδια λογική που οι επιπλέοντες εν καιρώ ειρήνης είναι οι άφαντοι εν καιρώ πολέμου».

*Ντελάλης για την γκιλοτίνα: «- Είναι φτωχά τα λόγια για να εκφράσω την ευγνωμοσύνην μας, δια την τιμήν όπου μας κάνετε, να μας φέρετε κι εδώ την ξακουστή γκιλοτίνα! Με τη γκιλοτίνα συγχωριανοί, θα έχομεν από δω και μπρός γλυκύτερον θάνατον!

-Μας την στείλανε οι ξένοι φίλοι που μας αγαπούν!

-Και δεν παύουνε με κάθε τρόπο να μας βοηθούν!..»

*Επανάσταση της 3ης Σεπτέμβρη οι ξένες δυνάμεις Αγγλία, Ρωσία, Αυστρία και Γαλλία, γνωστές ως Ιερά Συμμαχία, συζητούν για το σύνταγμα, (τεχνική χειραγώγησης των Ελλήνων).

«..-Να έχουν σύνταγμα ή να μην έχουν;

-Αφού δεν είχαν γιατί να έχουν;

-Θα τους παρέσυραν αυτοί που έχουν.

-Ας αρκεστούν σ’ αυτά που έχουν!

-Δεν είναι και ώριμοι για να το έχουν!

-Για το καλό τους ας μην το έχουν

-Δεν επιτρέπεται να το έχουν!

-Αποφασίζουμε να μην το έχουν!

….

-Εάν επιμένουν να το έχουν;

-Εάν το έχουν ..χωρίς να το έχουν;

-Τι εννοείτε έχουν δεν έχουν;

-Εάν νομίζουν ότι το έχουν και εις την ουσία δεν το έχουν;

-Αυτοί θα χαίρονται πως το έχουν, κι εμείς θα ξέρουμε πως δεν το έχουν!

-Αποφασίζουμε να έχουν.

-Εάν εμποδίσουμε να έχουν υπάρχει κίνδυνος να έχουν.

-Ο μόνος τρόπος να μην έχουν, είναι να αφήσουμε να έχουν.

-Παράδειγμα όσα δεν έχουν. Είναι όσα αφήσαμε να έχουν.»

Ρωμιάκι: «… Οι ρίζες μας είναι βαθιές, το χώμα δικό μας. …»

Το σκηνικό λιτό: είσοδος τσίρκου με τρία σκαλιά και κόκκινα ριντό, μια μικρότερη οριοθετημένη σκηνή στα αριστερά για την εννεαμελή ορχήστρα και τον μαέστρο - συνθέτη τον Σταύρο Ξαρχάκο. 

Ο σκηνοθέτης Σωτήρης Χατζάκης (στη 17η φωτογραφία)παρουσιάζει μια επίκαιρη παράσταση με απολαυστικά σκηνοθετικά ευρήματα. Ευχάριστη έκπληξη και συγκίνηση ήταν στην ενότητα «η επανάσταση της 3ης Σεπτέμβρη» ακούγεται από τα μεγάφωνα η υπέροχη φωνή του Νίκου Ξυλούρη να ερμηνεύει το τραγούδι «Φίλοι κι Αδέρφια». Ο θίασος αποτελείται από 34 καλλιτέχνες, όλοι τους ένας και ένας, συνδυάζουν καλλιτεχνική αρτιότητα, συναίσθημα και ταλέντο, δίνοντας στο κοινό μία εξαιρετική παράσταση!!! Ο αξιοθαύμαστος συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος διευθύνει επί σκηνής την 9μελή ορχήστρα του, ο οποίος, μαζί με την ορχήστρα συνοδεύουν την περιοδεία της παράστασης. Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές, ξεχωρίζει για την ερμηνεία του ο εξαίρετος θεατράνθρωπος Γιώργος Αρμένης στο ρόλο του Κολοκοτρώνη, του ζητιάνου, του Καραγκιόζη και του Βενιζέλου. Ο δημοφιλής ηθοποιός Τάσος Νούσιας στους ρόλους του Ρωμιού, του Καπετάνιου και του Κλέφτη, προσφέρει απλόχερα συγκίνηση αλλά και γέλιο, δείχνοντας αυτό ακριβώς που πρέπει, τι πάει να πει καθαρή ελληνική ψυχή. Συμπρωταγωνίστριά του στον ρόλο του Ρωμιάκι και της Πυθίας, η βραβευμένη ηθοποιόςΜαρίνα Ασλάνογλου, παίζει, χορεύει και τραγουδά σ΄ όλη την παράσταση. Ο Ζαχαρίας Καρούνης στον ρόλο του μουσικού ερμηνευτή συνεπαίρνει τους θεατές σε κάθε τραγούδι. Παίζουν επίσης οι: Μιχάλης Γούναρης, Νίκος Καπέλιος, Γιάννης Καραμφίλης, Νίκος Μαγδαληνός, Δημήτρης Μορφακίδης, Χρήστος Νίνης, Αλέξανδρος Τσακίρης, Γιάννης Χαρίσης, Χρύσα Ζαφειριάδου, Marlen Kaminsky, Λίλιαν Παλάντζα, Στέλλα Ράπτη, Πολυξένη Σπυροπούλου, Ευανθία Σωφρονίδου, Αμαλία Ταταρέα. Χορευτές:Παναγιώτα Αλεξίου, Αφροδίτη Γεωργιάδου, Κώστας Καφαντάρης, Αλέξης Τσιάμογλου. Στην ορχήστρα, την οποία διευθύνει επί σκηνής ο Σταύρος Ξαρχάκος, συμμετέχουν οι μουσικοί: Νεοκλής Νεοφυτίδης (πιάνο), Βασίλης Δρογκάρης (ακορντεόν), Ηρακλής Ζάκκας (μπουζούκι, μαντολίνο, λαούτο), Σταύρος Καβαλιεράτος (κοντραμπάσο), Σωτήρης Μαργώνης (βιολί), Νίκος Σαμπαζιώτης (κιθάρα), Διαμαντής Σιδερίδης (τζουράς), Γιάννης Χατζής (κρουστά), Νίνο Κιτάνι (φλάουτο, κλαρίνο, φλογέρα). 

*Ρωμιός και Ρωμιάκι στο κλείσιμο της παράστασης.

Ρωμιός: « Καταπιαστήκαμε με κάτι δύσκολο. Καλέσαμε την τρέλα για βοηθό αλλιώς δεν θα τα βγάζαμε πέρα. Τρέμαμε μ’ αυτό που αγγίζαμε και τρέμουμε ακόμα. Όμως εκείνο που θέλαμε είναι να ΄ρθείτε στην παράστασή μας και να μη φύγετε αδιάφοροι. Μα διαφωνήσετε, να βρείτε λάθη, να θυμώσετε … μα να μη φύγετε αδιάφοροι… Κι αν σας κακοκαρδίσαμε κάπου κάπου ή αν σας κάναμε να γελάσετε με πράγματα που δε θα έπρεπε, είναι γιατί διαλέξαμε το φαρδύ δρόμο. Εκεί που η ζωή είναι χύμα, το αστείο, η βλαστήμια, τα ιερά και τα όσια, ο άγιος και ο θεομπαίχτης.»

Ρωμιάκι: «Ο Δράκος είναι εκεί και θα ‘ναι κι αύριο και μεθαύριο με το στόμα ανοιχτό. Ξερογλείφεται τον βλέπετε; Είδε πως σκότωσαν την παρέα του Καραγκιόζη και περιμένει να τους φάει. Όμως δεν θα τους φάει. Κι ούτε τους σκότωσαν. 

Αν δεν με πιστεύετε, βάλτε το αυτί στο χώμα και ακούστε… 

Η γη χτυπάει με ογδόντα σφυγμούς … 

ωραίους σαν από παλιό τύμπανο… 

κάτι γίνεται … 

κάτι γίνεται …»

*Και η παράσταση τελειώνει με το θίασο στην σκηνή να τραγουδά, τελευταία φωτογραφία.

Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι, / η πείνα το καμάρι είναι του κιοτή, / του σκλάβου που του μέλλει να θαφτεί / του σκλάβου που του μέλλει να θαφτεί.

Το 1973 το έργο λειτούργησε σαν μια μαζική πολιτική διαδήλωση. Σήμερα είναι ένας τρόπος αφύπνισης.